Các món ăn cung đình nhà Thanh được phát triển dựa trên ẩm thực truyền thống của người Mãn Châu và các món ăn Sơn Đông. Nhà Thanh thiết lập một tổ chức đặc biệt, chuyên chịu trách nhiệm phục vụ ăn uống cho hoàng đế.
Hệ thống quản lý ngự thiện của triều đình nhà Thanh chủ yếu chia làm Quang Lộc Tự và Nội Vụ Phủ, nắm giữ tài chính, quân đội cũng như hậu cần trong cung, tất cả việc điều phối nguyên liệu nấu ăn đều phải do hai cơ cấu này thống nhất nhập vào và xuất ra.
Quang Lộc Tự là nơi chuyên dùng tổ chức yến tiệc quốc gia, thường xuyên phối hợp với Lễ bộ, phụ trách các lễ mừng, hiến tế, tiếp đón ngoại sứ và các đại thần trong triều; Nội Vụ Phủ thì quản lý bữa ăn hàng ngày trong cung.
Ngự Thiện Phòng chịu sự quản lý của Nội Vụ phủ, bên trong có nhà bếp, phòng trà và phòng ăn, tất cả đều lệ thuộc vào Nội Vụ Phủ. Ngự Thiện phòng bên trong lại chia làm Huân cục, Tố cục, Phạn cục, Điểm Tâm cục và Quải Lô cục.
Huân cục phụ trách xử lý các loại thịt cá, Tố cục phụ trách quản lý rau dưa, Phạn cục phụ trách cơm cháo, Điểm Tâm cục quản lý các loại bánh trái, đồ ngọt, Quải Lô cục thì quản các món ăn.
Các chức vụ chính thức của Ngự Thiện phòng do Hoàng Đế bổ nhiệm, cấp cao nhất là Tể tướng, bên dưới có các quan, đầu bếp, thái giám. Trong Ngự thiện phòng, các đầu bếp phục vụ hoàng gia gần như cả đời, vì vậy thường xảy ra trường hợp các con trai kế thừa công việc của cha họ.
Để làm mới thực đơn các món ngon, Hoàng đế cũng sẽ bổ nhiệm các đầu bếp mới. Ví dụ, sau khi Càn Long từ Giang Nam trở về hoàng cung, Hoàng đế không chỉ mang những món ăn yêu thích của Giang Nam trở lại hoàng cung, mà còn mang về những đầu bếp yêu thích của mình, đầu bếp nổi tiếng Trương Đông Quan vào cung vì cơ hội này.
Hàng năm Ngự Thiện Phòng đều sẽ cho ra đời các món ăn mới vô cùng ngon miệng, chủng loại phong phú, dù là cách nấu, cách trình bày, hay cách sắp xếp bàn đều có yêu cầu cực kì nghiêm khắc, có thể nói tập hợp đủ các thành quả từ cổ chí kim.
Nói về các món ăn cung đình, đại diện tiêu biểu cho ẩm thực cung đình thời nhà Thanh chính là Mãn Hãn Toàn Tịch. Nó còn có tên gọi khác là tiệc Tiệc Hoàng gia Mãn Hán hay triều đình Hán Thanh. Mãn Hãn Toàn Tịch bao gồm 108 món chính độc đáo từ ẩm thực Mãn Thanh và ẩm thực của người Hán. Tổng cộng có tới 320 món trong tiệc này. Mãn Hãn Toàn Tịch là một tiệc lớn nhất lịch sử Trung Hoa. (Xem thêm về Mãn Hán Toàn Tịch )
Bếp trong cung nhà Thanh
Trong triều đại của vua Càn Long (1735 – 1796), Ngự Thiện Phòng chia làm Nội Thiện Phòng và Ngoại Thiện Phòng. Nội Thiện Phòng chịu trách nhiệm về bữa ăn của hoàng đế, phi tần. Ngoại Thiện Phòng chịu trách nhiệm về bữa ăn của cấm quân và các quan đại thần làm nhiệm vụ trong cung, và cũng chịu trách nhiệm về bữa ăn của các quan quân trong các bữa tiệc, lễ hội của hoàng cung.
Hoàng đế Càn Long (kknews.cc)
Thời Thanh người Mãn thường chỉ ăn hai bữa chính, lần lượt là bữa sáng và bữa vào giờ trưa. Theo truyền thống, hoàng đế thức dậy vào lúc bốn giờ mỗi sáng, lúc này sẽ ăn một thứ gì đó để lót dạ (chẳng hạn như yến sào chưng đường phèn), sau đó bữa sáng vào khoảng 6h – 8h thường gồm bảy món, ba loại bánh ngọt, ba loại cháo và cơm.
Bữa trưa là bữa chính trong ngày, được phục vụ từ giữa trưa đến hai, ba giờ chiều, thời gian cụ thể do hoàng đế ấn định. Ngoài hai bữa chính, hoàng đế sẽ ăn nhẹ từ bốn giờ chiều đến trước khi đi ngủ, thường kèm theo trà.
Buổi tối còn có ăn khuya, trong khoảng thời gian giữa các bữa, hoàng đế đói có thể truyền lệnh xuống bất kì lúc nào, cho nên Ngự Thiện phòng luôn có thái giám đi theo sát bên hoàng đế chuẩn bị gọi món.
Thức ăn của hoàng đế đều phải được các đại thần trong phủ Nội Vụ lập hồ sơ, sau đó mới được nấu, vừa tới giờ cơm, thái giám sẽ lấy ra một loạt các hộp cơm màu đỏ bày đặt trên bàn, mỗi hợp cơm có một thái giám lớn tuổi canh chừng. Thái giám Thị Thiện phải dùng thẻ bạc kiểm tra xem đồ ăn có độc không, sau đó tự mình ăn thử các món ăn (Thử thiện), cuối cùng mới dâng lên cho hoàng đế.
Mọi món ăn trong bữa ăn của hoàng đế đều được ghi lại và kiểm tra, kiểm tra đũa bạc là một trong những bước, sau đó thái giám thử món nào thì nếm thử trước rồi mới cho hoàng đế ăn sau khi xác nhận không có vấn đề gì. .
Hoàng đế khi dùng bữa chỉ có một mình, thời kì đầu có âm nhạc, ăn cơm xong sẽ có hoa quả, nước trà.có quy chế cố định, thời kì hưng thịnh nhất, mỗi bữa có 120 món chưa kể món chính, điểm tâm, hoa quả các thứ. Sau này quốc khố thiếu hụt, giảm thành 64 món, 32 món, 24 món, tới thời Từ Hi thái hậu thì tăng lên 100 món.
Cả bữa ăn có gần trăm món, hoàng đế đương nhiên không ăn hết, đồ ăn dư sẽ ban thưởng cho phi tần, hoàng tử, công chúa hoặc các đại thần, đôi khi là các thái giám cung nữ quyền thế cũng sẽ được ăn thử.
Đồ dùng ăn uống của hoàng đế như chén, đũa, đĩa, mâm… cũng rất được coi trọng, chủ yếu là làm từ vàng và bạc, nếu là đồ gốm thì là loại hảo hạng. Riêng đồ dùng ăn uống của vua Càn Long hầu hết chế tác từ bạc để phòng độc trong thức ăn.
Ngày xưa bã độc thường dùng thạch tín (asen), khi gặp thứ này thì bạc sẽ biến thành màu đen ngay do phản ứng hoá học thành ôxýt bạc. Vì thế khi đựng thức ăn trong đồ gốm cũng phải treo một thanh bạc nhỏ ở ngoài.
Trước mặt hoàng đế, khi dỡ nắp ra, thái giám dùng thanh bạc nghiệm độc một lần. Điều này, hoàng đế cuối cùng triều Thanh là Phổ Nghi nói rất rõ trong “Nửa đời trước của tôi”. Sau khi vua ngự xong, mỗi món thức ăn lưu lại một ít ở Ngự thiện phòng để lỡ có bề gì thì kiểm tra, đối chiếu.
Lịch sử phong kiến Trung Hoa có tổng cộng 495 hoàng đế (từ Tần Thủy Hoàng đến Phổ Nghi), đến đời Thanh thì ẩm thực cung đình đã đạt đến mức thượng thừa về mọi mặt: sắc, hương, vị, ý, hình.
Nguồn: Lược dịch, tổng hợp từ Zhihu, Manyanu.com